____________________________________

Reis langs 7 vernietigingskampen

uit WOII in Polen

Chelmno-Treblinka-Sobibor-Majdanek-Belzec-Auschwitz I-Auschwitz II (Birkenau)

____________________________________

Warschau / Chelmno / Treblinka / Sobibor / Lublin / Majdanek / Belzec / Krakau / Auschwitz I / Auschwitz II (Birkenau) / Het verhaal van Hans en Rob Beckman

De reis die ik in augustus 2017 maakte was geen reis die te vergelijken valt met de andere reizen op de website. Ik wilde ooit in mijn leven naar Auschwitz, maar wilde dit niet als een vakantietripje (stedentrip) gaan doen. Ik wilde me er goed op voorbereiden, goed ingelezen op pad gaan en het liefst met mensen die ook extra geïnteresseerd in en op de hoogte waren over wat er in de WOII gebeurde daar naartoe gaan, dus koos ik voor een reis langs meerdere kampen. Het was een reis langs alle zeven vernietigingskampen uit WOII. Natuurlijk telde het Duitse Rijk nog vele andere kampen, zoals doorvoerkampen, concentratiekampen en werkkampen, maar er bestonden slechts een paar vernietigingskampen en daarvan lagen de meeste in Polen.

In dit reisverslag zal ik soms voor het gemak spreken over Duitsers. Hiermee bedoel ik de Duitse SS-ers en soldaten die actief deelnamen aan de oorlogvoering en het vermoorden van onschuldige slachtoffers tijdens WOII. Er waren ook goede Duitsers. Ik ben er zelfs van overtuigd dat er ook goede Duitsers waren onder de soldaten en SS-ers. Dit reisverslag is er echter niet om te oordelen over goed en fout, maar om te leren van de geschiedenis en om de slachtoffers te herdenken.

Warschau

Het lukte de Polen nog om een paar honderd Joodse gevangenen uit het getto te bevrijden. De Polen vochten ondanks de massa-executies door. De Duitsers brandden en bombardeerden als tegenactie een groot deel van de stad plat. Toen het Rode Leger bij de stad aankwam verwachtte men dat men steun zou krijgen, maar niets was minder waar. De Poolse opstandelingen werden door Het Rode leger gevangen genomen en naar Siberië gedeporteerd. de enige hulp van buitenaf die men kreeg was van Het Eerste Poolse Leger. De burgerbevolking die nog over was leefde inmiddels in armoede en in erbarmelijke omstandigheden.

In 2004 werd het museum geopend. In dit museum kun je een film zien van een filmploeg die tijdens de opstand alles heeft gefilmd. Ook is er een 3D film die laat zien hoe de stad voor 85% verwoest was. vanaf het uitkijkplatform kun je zien hoe hard er in Warschau gebouwd wordt. Overal schieten nieuwe moderne gebouwen de lucht in. Sinds mijn bezoek aan Warschau in 2011 was de stad aanzienlijk moderner geworden. Een verslag over de tour die ik toen door het oude centrum van de stad en langs een aantal monumenten maakte vind je hier.

Chelmno

Vernietigingskamp Chelmno, of zoals de Duitsers het noemden, Kulmhof, ligt bij het plaatsje Chelmno. We reden hier vanuit Warschau op dag 2 naartoe. Die middag hadden we nog tijd om het museum in Warschau te bezoeken. Chelmno werd als plaats gekozen voor het vernietigen van o.a. Joden, Roma, Sinti en andere gevangenen, omdat het centraal lag tussen een op het platteland gelegen getto in Wartheland (een door de Duitsers geannexeerd gebied dat o.a. Poznan, Lodz en Warschau omvatte) en het getto van de stad Lodz. Toen er in de winter voedselschaarste dreigde op het platteland ontstond de vraag of het niet beter was om de mensen uit het getto op een snelle manier de dood in te helpen dan hen van honger te laten omkomen. Dit blijkt uit een briefje dat later gevonden is. Een speciaal Sonderkommando werd aangesteld om een dodenkamp te bouwen, waar onproductieve Joden konden worden omgebracht. Chelmno lag tussen de twee rivieren de Ner en de Warta. Chelmno lag dicht bij de treinverbinding tussen Kolo en Dabie.

De Duitsers kozen in het dorp een landgoed uit en maakten in het grote huis op het terrein een desinfectieruimte. Gebouwen in het dorp werden als kantine en brandweerkazerne in gebruik genomen. Ook de kerk en de pastorie die naast het landhuis lagen werden in bezit genomen, alsmede een groot terrein in het bos nabij Rzuchów, zo'n 4 km verderop. Vanaf 8 december1941 werden hier Joden naartoe getransporteerd. Het begon met de Joden uit de getto's van Kolo, Dabie, Izbica, Klodawa en Czachulec. Daarna volgden de Roma en de Sinti zigeuners uit Lodz. Dit was een dikke maand eerder dan de Wannsee conferentie die op 20 januari 1941 onder leiding van Reinhard Heydrich werd gehouden in Berlijn. De SS-top kwam hier bijeen om te spreken over de Endlösung der Judenfrage. Er was geopperd om alle Joden naar Madagaskar te exporteren. Er werd besloten om inderdaad alle Joden stelselmatig te gaan uitroeien. Op datzelfde moment waren de Einsatzgruppen o.l.v. Heinrich Himmler al door het land aan het trekken en voerden vele executies van Joden uit.

Aan de mensen die hier vanaf het station in vrachtwagens naartoe waren gebracht werd verteld dat zij naar werkkampen in Oostenrijk zouden worden gebracht. Men moest dan eerst gedesinfecteerd worden en de kleding zou worden ontluist. Er werd dus vriendelijk verzocht om de kleding uit te trekken voor men een douche moest nemen. Achter grote deuren aan de zijkant van het gebouw stonden vrachtwagens klaar. Men werd naakt deze gasvrachtwagens ingedreven. Als de wagen vol was werden de motoren aangezet. De uitlaatgassen werden naar de laadruimte geleid. Na een minuut begon het geschreeuw en gekreun vanuit de laadruimte. Na 20 minuten werd het stil. De vrachtwagens reden de 4 km naar het bos. Het kamp beschikte over in totaal drie vrachtwagens. Twee kleinere vrachtwagens waar 80 tot 100 mensen tegelijk in konden en een grotere waar 130 tot 150 mensen in gingen.

In 1944 werd besloten om het kamp weer te openen. Het getto van Lodz bestond nog steeds en er was besloten dat men ook de mensen ook dit getto in Kulmhof zouden doden. Het terrein naast de kerk werd met prikkeldraad afgezet. Het landhuis bestond niet meer. De gevangenen die op het kamp moesten werken sliepen er in de graanschuur, waar nu een heel klein museum is en waar een filmpje van een van de weinige overlevenden, Szymon Srebrnik, getoond wordt. Het is het enige overgebleven gebouw dat nog uit die tijd is overgebleven.

In het bos bij Rzuchów werden twee barakken gebouwd voor desinfectie, er kwamen twee nieuwe gasvrachtwagens en er werden twee nieuwe crematoria gebouwd. Tussen 23 juni en 14 juli 1944 kwamen er tien treinen met ruim 7000 mensen per trein aan in Chelmno. De mensen werden van het station in Chelmno naar de kerk naast het landgoed gebracht. In deze kerk moest men wachten tot men met vrachtwagens naar het bos werd gebracht. In de eerste periode dat het kamp in gebruik was, werd de kerk ook als wachtruimte gebruikt voor mensen uit de transporten die niet direct naar de desinfectieruimte konden. Toen het Rode Leger oprukte werd besloten om het kamp te sluiten en alle nog staande constructies te verwoesten. De gevangenen die nog in het kamp actief waren werden in de graanschuur vermoord. Twee wagens verlichten met hun koplampen de graanschuur, in groepjes van vijf worden alle gevangenen naar buiten gebracht en neergeschoten. Als het vierde groepje naar buiten wordt geleid, stormt Miecszieslaw Zurawski met een mes dat hij heeft op de bewakers af, die net even niet op staan te letten. Hij wordt niet achtervolgd, verdwijnt in de bosjes en weet te ontsnappen. Tijdens de chaos die er ontstaat tijdens zijn aanval komen de gevangenen in de graanschuur in opstand en vermoorden daarbij twee bewakers. Ze pakken de wapens van deze bewakers en beginnen te schieten. De commandant laat dan de deuren van de graanschuur sluiten en deze in brand steken. Al gauw staat de hele graanschuur in brand. Alle 45 gevangenen in de graanschuur worden in de schuur levend verbrand. Szymon Srebrnik getuigt later hoe hij bij de eerste vijf zit die door het hoofd geschoten worden. Hij wordt niet goed geraakt, valt en komt later bij terwijl de SS-ers alle gevangenen in de graanschuur aan het vermoorden zijn. Hij kruipt naar een van de wagens, breekt de twee koplampen van de auto en maakt van het donker gebruik om te vluchten. Hij is dan slechts 13 jaar. Ondanks dat de kogel door zijn nek, mond en neus ging overleeft hij als een van de weinigen kamp Chelmno.

Via een pad liepen we naar het tweede veld. We liepen over een bruggetje dat over een massagraf gaat waar veel Roma en Sinti liggen. De menselijke resten van deze slachtoffers laat men hier liggen, want vanuit de Roma en Sinti cultuur mag je het lichaam nadat het begraven is niet meer verplaatsen. Hier in dit gebied liggen ook nog twee grote massagraven, het ene was dus het graf waar we overheen liepen. Hier vlakbij was ook het pad, waar vroeger de weg was waarover de gasvrachtwagens hier aankwamen. Ook hier langs dit pad stonden verschillende monumenten. Een bijzonder monument, is het monument voor de Tsjechische kinderen uit Lidici.

Het dorp Lidici moest de dood van Reinhard Heydrich bekopen. Reinhard Heydrich, het brein achter de Endlösung, werd op 27 mei 1942 slachtoffer van een aanslag. Een Hongaarse en Tsjechische soldaat werden uitgezonden door Engeland om dit te doen. Heydrich reed in zijn open auto met chauffeur (vanwege de open auto droeg hij wel een kogelvrij vest) door Praag, op weg naar het vliegveld toen er op hem geschoten werd. Het pistool weigert en Heydrich wordt dus niet geraakt. Daarop wordt er een granaat naar de auto gegooid. Ook deze raakt Heydrich niet. Wel schiet er een granaatscherf door de bank en neemt vuil en een paardenhaar uit de bekleding van de bank mee. Het maakt slechts een klein gaatje en komt zo in de milt van Heydrich terecht. Die lijkt niet erg gewond en niemand maakt haast om hem naar het ziekenhuis te brengen. Bij het ziekenhuis aangekomen wordt hij uiteindelijk geopereerd, de arts maakt een enorme snee om dit te kunnen doen. Deze snee gaat infecteren (waarschijnlijk door de bacteriën aan de paardenhaar) en zijn buikholte raakt ontstoken. Op 4 juni overlijdt Heydrich aan zijn verwonding. Hij had gered kunnen worden als hij penicilline toegediend had gekregen, maar die in Engeland vervaardigde stof was in de oorlogstijd niet in het Duitse Rijk voor handen.

Op een groot veld iets verderop staat een groot monument voor de slachtoffers van het fascisme. In een hoek van het veld staan een heleboel grafstenen overeind. Het zijn geen graven, maar het zijn grafstenen die de SS'ers hadden gebruikt als het plaveisel van een weg. Na de oorlog werden deze grafstenen hierheen gebracht en weer recht overeind gezet uit eerbetoon aan de personen die op de stenen genoemd worden.

In totaal zijn er tussen 152.000 en 350.000 mensen omgekomen in het kamp in Chelmno. Er zijn door de jaren heen verschillende schattingen gemaakt. Het laatste cijfer ligt veel meer voor de hand dan het eerste, maar exact kan men het niet zeggen, omdat er geen registratie van de transporten en vergassingen werd bijgehouden in het kamp.

Treblinka

Vanuit Warschau reden we langs Treblinka en Sobibor naar de stad Lublin. Over Treblinka was ik al veel te weten gekomen door de boeken van Samuel (Samek) Willenberg en Richard Glazar te lezen. Beide hebben ze Treblinka overleefd, doordat ze tijdens de opstand van 2 augustus 1943 wisten te ontsnappen en hebben hun tijd in Treblinka in boeken beschreven. Treblinka was samen met Belzec en Sobibor een van de Operatie Reinhard (naar Reinhard Heydrich) kampen, die onder leiding van de Oostenrijker Globocnik vielen. Hij werd door Himmler aangewezen om vernietigingskampen op te richten voor de Joden uit de getto's in de omgeving van Lublin. Deze kampen werden gebouwd met als enig doel de uitroeiing van niet Ariërs. Joden, Sinti, Roma, gehandicapten, homoseksuelen e.a werden hier naartoe getransporteerd om gedood te worden, zodat de Arische samenleving gezuiverd zou worden. Waar eerder gehandicapten door middel van een spuitje in de sanatoria werden omgebracht, gebeurde dit nu in de gaskamers. De Joden die al gedwongen werden om in getto's in steden te wonen werden op overvolle transporten gezet. Soms 80, maar soms ook 200 man in 1 wagon, dit hing af van de lengte van de reis van het getto naar het kamp.

Treblinka werd gebouwd na Belzec en Sobibor. De bouw van het vernietigingskamp startte in mei 1942 en in juli 1942 was het klaar. Dit kamp werd Treblinka II genoemd. Eerder was er al een werkkamp met de naam Treblinka I in dezelfde omgeving gebouwd. De gevangenen uit Treblinka I die het kamp moesten bouwen, werden er als eerste vergast. Het kamp was slechts 400 m bij 600 m groot. Op de vier hoeken stonden wachttorens en het kamp was omheind met prikkeldraad waartussen takken met bladeren werden gestoken, zodat je van de buitenkant niet kon zien wat zich binnen het kamp afspeelde. Daar binnen nog een omheining van prikkeldraad. Tussen deze omheiningen zat op sommige plekken een ruimte van wel 40 tot 50 meter. Het Unteres Lager (Lage Kamp) bestond uit een Wohnlager en het Auffanglager, waar de mensen uit de transporten werden opgevangen en hun spullen gesorteerd werden. Het Oberes Lager (Hoge Kamp) bestond uit het Totenlager. Het woongedeelte van de SS besloeg zo'n 100 X 100 m. Hier was zelfs een dierenparkje gebouwd.

De treinen, vooral uit Warschau en Bialystok, arriveerden op het perron. De treinen met 40 tot 60 wagons werden in 3 secties verdeeld, Wie niet in de eerste sectie zat moest wachten, totdat de tweede of derde sectie aan de beurt was. Men zat in deze wagons, zonder eten en drinken, soms dagen lang. Niet iedereen kon tegelijk zitten of liggen. Soms stond er een emmer in de wagon om de behoefte op te doen. Men kwam vreselijk vervuild en hongerig in het kamp aan. Vaak stierven er mensen in de trein, heel af en toe  werd er ook wel eens een baby geboren in de trein. Er waren treinen waarin de mensen onderweg  al beroofd werden door de bewakers, soms werden vingers met ringen voor dat doel gewoon afgesneden. Soms werd men bij vertrek al naakt in de trein gezet (meestal kwam men gekleed aan). Soms waren lijken aan elkaar gevroren in de trein en vielen er ledematen af als de gevangenen van het kamp de lijken uit de treinen haalden. Er waren soms transporten waarbij niemand levend uit de trein kwam. Wie de treinreis wel overleefde werd opgewacht op het perron. Er werd met misleidende bordjes gesuggereerd dat men op een echt station aan kwam, dit nepstation werd eind 1942 gebouwd in opdracht van Franz Stangl, de kampcommandant. Er waren borden met zogenaamde vertrektijden en er was een handgeschilderde klok die altijd op 18:00 u stond.

Wie niet geselecteerd werd door de SS om kampwerk te gaan verrichten moest zich uitkleden en werd daarna naakt door een ongeveer 4 meter brede en zo'n 100 m lange sluis (de 'Slauch') van prikkeldraad met takken geleid, die uitkwam bij de gaskamers. Na de mannen volgden de vrouwen en kinderen hetzelfde traject, alleen werd bij de vrouwen eerst hun haar nog afgeschoren. Dit haar werd door de Duitsers gebruikt voor meerdere doeleinden, er werden o.a. dekens, waterdichte kleden en vullingen voor torpedokoppen voor onderzeeërs van gemaakt.

Verder had je in het kamp nog het Waldkommando. Het Waldkommando hakte takken van bomen af, zaagde bomen om en zorgde voor hout voor de constructies in het kamp. Wie bij het Waldkommando zat had de mogelijkheid om buiten het kamp met de boeren uit de omgeving wat te regelen. Eten te 'organiseren'. Wie goed kon organiseren kon onderhandelen en makkelijker in leven blijven. Dit moest wel een beetje stiekem gebeuren, maar de bewakers knepen vaak een oogje toe als zij ook mee konden profiteren van het georganiseer. En zo voorkwamen zij dat de gevangenen pogingen namen om te ontsnappen. Tegenover de boeren uit de omgeving moesten de gevangenen zich gedragen alsof zij in een werkkamp zaten en alsof zij het daar prima naar hun zin hadden. Daarom moesten zij vaak het lied 'Man uit de bergen' zingen als zij door het bos liepen.

Het Tarnungkommando was er verantwoordelijk voor dat alle omheiningen zo dicht gestoken waren met dennentakken dat er van de buitenkant van het kamp niets te zien viel van wat er aan de binnenkant gebeurde. De Hofjuden waren de Joodse vaklui, die vakwerk voor de Duitsers moesten verrichten, zoals de goudsmid, de kleermaker etc.   De Goldjuden o.l.v. Suchomel waren verantwoordelijk voor het verzamelen van al het goud en alle waardepapieren die de slachtoffers bij zich droegen, ook de gouden kronen uit het gebit. Suchomel vertelt in de documentairefilm Shoah(1985) hoe hij vreselijk moest huilen toen hij voor het eerst de doden uit de gaskamer had gezien. Toch voerde hij het bevel over de aankomende transporten en het bevel over de Goldjuden. Die opdracht was hem gegeven en die diende hij goed uit te voeren. Ook zingt hij in de documentaire het Treblinka lied. Een lied dat speciaal was geschreven als kamplied voor Treblinka en wat alle gevangenen elke dag tijdens het appèl moesten zingen. Een regel uit de tekst gaat als volgt: Für uns gilt heute noch Treblinka, daβ unser Schiksal ist.

Als laatste waren er nog de gevangenen in het Sonderkommando, das Blaue Kommando. Deze gevangenen waren verantwoordelijk voor het verwerken van de lijken als de gaskamers open gingen. In de beginmaanden dat het kamp bestond waren er 3 gaskamers van 4 x 4 m en 2,6 m hoog. Net zoals in Sobibor. In een kleine ruimte die aan het gebouw vast zat stond een hele grote dieselmotor die koolmonoxide gas produceerde. De deuren van de gaskamers konden hermetisch worden afgesloten. De wanden waren voor een deel bedekt met witte tegeltjes en aan het plafond hingen douchekoppen, zodat de gevangenen dachten dat ze inderdaad gereinigd zouden worden. In werkelijkheid kwam er gas uit. Er was geen licht in de gaskamers.

Het kamp kon de grote transporten niet aan, de dieselmotoren vielen om de haverklap uit. De gevangenen in de gaskamers moesten dan in doodsangst wachten tot deze het weer deden. Treinen stonden dagen te wachten, mensen werden in het Auffanglager doodgeschoten en overal lagen lijken. In augustus 1942 kwam Franz Stangl vanuit  Sobibor naar Treblinka en werd er kampcommandant. Hij volgde er Dr. Eberl op. Kurt Franz, kwam met hem mee en zou hem assisteren. Franz werd in augustus 1943 Stangls opvolger. Stangl liet al in september beginnen met de bouw van nieuwe gaskamers. Terwijl het werk in de oude gaskamers gewoon doorging werden er 10 gaskamers van 4 x 8 m naast de oude gaskamers gebouwd. De hoogte van deze kamers was nog maar 2 meter, om te voorkomen dat kleine kinderen niet door het gas zouden sterven (dit was in de oude hogere gaskamers nog wel eens het geval). In deze nieuwe gaskamers konden in totaal 3800 mensen tegelijk vergast worden. In de oude slechts 600.

In Het Lage Kamp had je de barakken van de gevangenen die in het kamp werkten, alsmede de werkplaatsbarakken en de woonverblijven van de SS'ers en Oekraïense bewakers. De Revierstube was het ziekenhuis voor de gevangenen. Ook het deel waar de gevangenen het kamp binnen kwamen hoorden hierbij. En de sorteerbarakken. Het kamp kon het verwerken van de  hoeveelheid bezittingen en kleding van de slachtoffers lang niet aan met het gevolg dat er op het sorteerplein constant een metershoge bult met kleren lag, die zelfs van buiten het kamp te zien was.

De leiding van het kamp was dus in handen van kampcommandant Franz Stangl en later Kurt Franz. Kurt Franz, die Lalka werd genoemd door de gevangenen, was iemand waar iedereen bang voor was. Hij had een Sint-Bernard die hij had getraind om mensen aan te vallen. Dit monster scheurde zonder pardon gevangenen helemaal kapot. Franz schoot ook zonder pardon en zonder aanleiding gevangenen dood.

De Oekraïense bewaker Iwan 'de verschrikkelijke' Marchenko, die bij de gaskamers werkte liep rond met een ruiterzwaard en gebruikte dit meermaals om gevangenen kapot te scheuren. August Miete, die door de gevangenen 'De Engel des Doods' werd genoemd had de leiding over het lazaret. Miete deed de selectie in het kamp. Wie te ziek of te zwak was werd meegenomen en doodgeschoten in het lazaret door hemzelf of door een van zijn assistenten. Ook ging hij bij de gevangenen op zoek naar waardevolle spullen of eten die zij 'georganiseerd' hadden. Als hij bij een gevangene iets vond werd deze eerst mishandeld en daarna naar het lazaret gebracht. Als hij bij een gevangene niks vond, gebeurde vaak hetzelfde.

Het is heel moeilijk te zeggen hoeveel mensen hier tussen 23 juli 1942  en mei 1943 de dood vonden. Er kwamen ongeveer 265.000 Joden uit het Joodse getto in Warschau naar Treblinka, 346.000 uit het Radomdistrict en 33.000 uit Lublin. Er kwamen ook een paar transporten uit Theresienstadt, Bialystok, Griekenland, Bulgarije, Macedonië, Slowakije en Roemenië. Rond 31 december 1942 zouden er al 713.555 Joden omgekomen zijn. Tot halverwege 1943 kwamen daar nog vele duizenden bij. Er was geen exacte registratie. Men gaat uit van een dodental tussen 870.000 en 925.000.

In augustus 1943 was er een grote opstand onder de gevangenen. De gevangenen wisten dat er steeds minder transporten aankwamen en dat het kamp waarschijnlijk al snel gesloten zou gaan worden, wat onherroepelijk hun dood zou betekenen. Dus beraamden een aantal gevangenen een plan om te ontsnappen. Er heerste tyfus in het kamp en er was steeds meer honger. Dit eiste begin 1943 veel slachtoffers. Het was het moment om in opstand te komen.

Er ontstond binnen het kamp een verzetsgroep, die in het geheim de organisatie op zich nam. Onder andere Dr. Chorazycki, die in de revierstube werkte, Kapo Kurland (een 'goede' kapo van het lazaret, de Tsjechische Zjelo Bloch en Moshe Lubling, een Goldjude, zaten in deze groep. Het was voor de groep belangrijk dat er wapens 'georganiseerd' gingen worden. Dit was niet zo gemakkelijk. Toen een van de Joodse gevangenen een sleutel moest maken voor een nieuw wapendepot werd er in het geheim een reservesleutel gemaakt, die in handen kwam van het organisatiecomité. Er werden onder de gevangenen verschillende gevechtsgroepen gevormd. Maar niet alles verliep vlekkeloos.

Oberscharführer Küttner beschuldigde Bloch op een keer van het achterover drukken van kleding, daardoor werd men voorzichtig. Dr Chorazycki redde het niet tot de opstand. Kurt Franz zocht hem op en er ontstond om onbekende reden een worsteling. Chorazycki die zieke gevangenen gif toediende, voordat ze naar het lazaret zouden worden gebracht, had ook altijd zelf gif bij zich, voor het geval dat hij ooit zelf naar het Lazaret gebracht zou worden. Hij nam tijdens de worsteling dit gif in en overleed voordat hij vermoord kon worden door Franz.

De geplande datum voor de opstand werd door deze tegenslagen keer op keer uitgesteld. Gelukkig werd de organisatiegroep wel weer aangevuld met nieuwe leden. Kampoudste Galewski deed goed werk voor het verzet. Wiernik legde contacten tussen het Lage en het Hoge kamp. Toen de laatste lichamen bijna allemaal waren verbrand en er geen nieuwe transporten meer kwamen, werd de datum voor de opstand vastgesteld op 2 augustus aan het eind van de middag, zodat men in het donker meer kans zou hebben om te ontsnappen. Kurt Franz en een aantal andere bewakers zouden die dag niet in het kamp zijn.

Vanuit het wapendepot had men wapens en granaten gehaald. Men zou op een afgesproken tijdstip aanvallen. Küttner betrapte eerder die dag echter een Jood met geld en om deze jongen te redden van de dood en om te voorkomen dat hij iets zou zeggen over de opstand besloot men om op dat moment al aan te vallen. Granaten werden gegooid, benzinevaten werden tot ontploffen gebracht. Het vuur werd geopend op de bewakers en de andere gevangenen probeerden massaal via de omheining te ontsnappen. Meer dan de helft van de ongeveer 850 gevangenen kwam hierbij om het leven. Er waren niet genoeg wapens verdeeld om lang tegenstand tegen de bewakers te bieden. Het was echter zo'n 100 gevangenen wel gelukt om te ontsnappen uit het kamp, maar eenmaal daarbuiten wachtten hen nieuwe problemen. Er werd een klopjacht gehouden. Van de Poolse bevolking hoefde men niet veel te verwachten. Er waren maar weinig Polen bereid om Joden te helpen. De angst voor de Duitsers speelde hierbij een rol, maar ook een antisemitische houding richting Joden was hier een reden voor. Er werden heel veel ontsnapten weer teruggebracht en doodgeschoten. Er zijn uiteindelijk maar een paar gevangenen overgebleven die uit Treblinka hebben weten te ontsnappen. Er is niet precies bekend hoeveel dit er waren, men schat het aantal op rond de 40.

Richard Glazar schreef het boek Ontsnapt uit Treblinka, Samuel (Samek) Willenberg schreef Ik overleefde Treblinka. (Kijk op de pagina leestips voor meer informatie.)

Toen wij bij Treblinka aankwamen bezochten we eerst het museum. In dit museum werd een filmpje getoond met een reconstructie van het kamp in 3D. Hierdoor kreeg je een goed idee van hoe het kamp er in die tijd moet hebben uitgezien.

Ook de grote maquette die in het museum te vinden is helpt goed bij de beeldvorming. De grote getekende platen van Samek Willenberg, een Treblinka overlevende die na de oorlog schetsen heeft gemaakt van Treblinka en hoe het er uit zag, laten exact zien hoe het er toen uitzag in het kamp. Het tweede filmpje wat we zagen was een interview met Samek Willenberg. In dit filmpje vertelt hij onder andere over Ruth Dorfman. Tijdens zijn verblijf in Treblinka moest Samek eens assisteren bij het knippen van de haren van de vrouwen die naar de gaskamers gingen. Een van de vrouwen die, terwijl ze al naakt is, door hem geknipt werd was Ruth Dorfman. Ze vraagt hem of ze lang zal lijden. Ze is een van de weinigen die onder ogen durft te zien wat er staat te gebeuren. Samek zegt tegen haar: 'Niet lang.' Langzaam loopt ze richting de gaskamer. Dat beeld zat Willenberg altijd bijblijven. De getuigenissen van Samek Willenberg en andere overlevenden uit Treblinka zie je in de volgende documentaire. Samek beschrijft zijn verblijf in Treblinka in zijn indrukwekkende boek. Hij beschrijft hier onder andere in hoe hij een medegevangene en vriend op zijn verzoek doodschiet, omdat deze gewond is geraakt en te zwak is om nog te kunnen vluchten. Hoe hij na zijn vlucht zowel zijn vader als zijn moeder weer vindt. En hoe hij nog aan de zijde van de Partizanen via de AK en de PAL tegen de Duitsers vecht. Ook bij de AK is hij zijn leven niet zeker wanneer ze erachter komen dat hij een Jood is. In Warschau helpt hij bij het beschermen van bruggen, totdat het Rode Leger de stad bevrijdt. In 1948 getuigde hij tegen bewakers uit het kamp.

Vanuit het museum liepen we over een lang pad naar de plek waar vroeger de trein aan kwam. Hier zie je grote granieten bielzen op de plek waar ooit het spoor lag. Het spoor loopt tot het perron waar vroeger de gevangenen moesten zijn aangekomen. Vanaf het perron loop je naar een groot open veld in het bos. Dit was vroeger de plek waar de Himmelstraβe rechtstreeks naar de gaskamers liep. Je loopt eerst langs een aantal hele grote rechtopstaande stenen met daarop de landen van waaruit transporten in Treblinka aankwamen. Er is niks bekend over Nederlanders in Treblinka, er zijn geen transporten vanuit Nederland naar Treblinka gegaan. Op de plek waar eerst drie en later dertien gaskamers waren staat nu een groot monument. Het is een 8 meter hoge zuil waar de menora in staat gegraveerd en die een grafsteen symboliseert. Er omheen staan granieten stenen, waarop de namen staan van de dorpen en steden waaruit gevangenen naar Treblinka werden gedeporteerd. Het symboliseert een begraafplaats op de plek waar de as van ruim 800.000 ligt uitgestrooid. Er is slechts 1 steen met een naam erop. Dat is de gedenksteen van Janusz Korczak (Henryk Goldszmit) een Poolse kinderarts, pedagoog en kinderboekenschrijver die in het getto van Warschau 2 kindertehuizen opende voor Joodse weeskinderen. Er werd hem meerdere malen hulp aangeboden om levend uit het getto te komen, maar hij bleef bij zijn weeskinderen. Hij woonde in het tehuis. Op 5 augustus 1942 werden alle weeskinderen samen met hem op transport gezet. Al deze kinderen kwamen om in Treblinka.

Een rechthoekig veld gevuld met gesmolten basalt laat de plek zien waar de lijken verbrand werden op ijzeren roosters gemaakt van treinrails. Daarachter ligt nog een veld met granieten stenen. In totaal staan er op het veld 17.000 stenen. Er waren nauwelijks andere bezoekers toen wij er waren. Er heerste een serene rust op deze plek die ooit de hel op aarde was. Dit kamp heeft door alle verhalen die ik erover had gelezen, door de symboliek van de monumenten en de rust tijdens ons bezoek een immense indruk op me achtergelaten. Van alle kampen op deze reis kon ik me in dit kamp het best een voorstelling maken van hoe het er daar toen op die exacte plek moest zijn geweest.

Sobibor

In Sobibor wordt hard gebouwd aan een herinneringscentrum en museum. Er is wel een museum geweest, maar dat werd een aantal jaren geleden gesloten vanwege geldgebrek. Het Nederlandse ministerie van VWS steunt het initiatief voor het nieuwe herinneringscentrum financieel. Het zou in oktober 2018 open moeten gaan. Het kamp wordt nog maar weinig bezocht, zo'n 20.000 bezoekers per jaar. Er staan nauwelijks bordjes die aangeven waar het voormalige kamp is.

Op 14 oktober 2003 werd er een pad, met links en rechts groene dennen, de Gedenklaan geopend. Deze Gedenklaan is mede tot stand gekomen door de giften van de Schelvis Foundation. Jules Schelvis werd vanuit Westerbork op transport gezet naar Sobibor, maar werd geselecteerd om in het werkkamp Dorohucza te gaan werken. Zijn vrouw en andere familieleden overleden in de gaskamer in Sobibor. Schelvis overleefde als enige zijn transport van 3006 Joden. Aan het begin van deze Gedenklaan staat een steen ter nagedachtenis aan Rachel Schelvis. Nabestaanden van Sobibor slachtoffers kunnen langs dit pad een gedenkplaatje op 1 van de gedenkstenen laten plaatsen. Deze Gedenklaan ligt op de plek waar vermoedelijk een deel van de gang naar de gaskamers liep. Later werd de exacte locatie van deze gang door een team van archeologen gevonden.

Sobibor was samen met Belzec en Treblinka een Operatie Reinhard kamp. Het kamp werd in maart 1942 gebouwd en vanaf eind april / begin mei werd het een actief vernietigingskamp. Er werkten veel Duitsers en Oostenrijkers die daarvoor het euthanasie programma uitvoerden, waarbij gehandicapte of zwakke Duitsers en Polen in tehuizen vermoord werden met een fatale injectie. Ook werden er 12 SS-ers aangesteld. En er waren 120 tot 150 Oekraïense bewakers uit het werkkamp in Trawniki, de Trawnikimänner. Tijdens de bouw van het kamp was Richard Thomalla de commandant van het kamp. Hij werd in april 1942 opgevolgd door Franz Stangl en na het vertrek van Stangl naar Treblinka in augustus '42 nam Franz Leichleitner het commando over. SS-er Gustav Wagner was een bruut die zonder pardon baby's wegnam bij hun moeders en ze in het bijzijn van de moeders aan stukken scheurde. Ook martelde hij de gevangenen door hen bijna dood te slaan. daarna vermoorde hij ze met een schot uit zijn revolver. Karl Frenzel was een van de meest gevreesde SS-ers, hij vermoordde ook zonder reden en zonder pardon vele gevangenen. In de lente van 1943 heeft Himmler het kamp bezocht. Bij die gelegenheid werd er een speciaal transport van jonge Joodse meisjes uit Majdanek overgebracht om hier in Sobibor te worden vergast.

In Sobibor werden vooral Joden uit het Lublin district vermoord, maar er kwamen ook buitenlandse transporten uit Duitsland, Oostenrijk, de Bohemen en Slowakije aan. Eerst waren er 3 gaskamers van 4m x 4m in een houten gebouw. Het gas kwam van een Russische benzinemotor. Tussen juni en september 1942 werd er een stenen gebouw gebouwd, met daarin 6 gaskamers waarop twee motoren waren aangesloten die het koolmonoxidegas produceerden. Het vergassen duurde ongeveer 20 tot 30 minuten. Het hele proces van de aankomst op het perron tot het ontruimen van de gaskamers duurde ongeveer twee uren. Van een trein van ongeveer 60 wagons konden er 18 tot 20 wagons tegelijk ontruimd en vergast worden.

In de zomer van 1943 vormde zich een ondergronds verzet onder de gevangenen. Een groep Joden werd versterkt met de komst van een aantal krijgsgevangenen uit Minsk. Hun militaire ervaring kwam bij het plannen van een opstand goed van pas. De groep stond onder leiding van Leon Fendhendler, die al lange tijd in het kamp woonde en voorzitter was geweest van de Jodenraad in het Zolkiew getto en Alexander 'Sasha' Pechersky, de leider van de groep Sovjet gevangenen. Op 13 oktober 1943 zou de opstand plaatsvinden, maar op die dag kwam er plotseling een grote groep SS-ers op visite in het kamp, dus werd de opstand verplaatst naar 14 oktober. Reichleitner, Wagner en Gomerski waren op dat moment tijdelijk met verlof het kamp uit, de SS-divisie was dus verzwakt. Met verzamelde en handgemaakte wapens vermoordde men 12 SS-ers in een kort tijdsbestek. De telefoonlijn werd doorgeknipt. de bedoeling is om na het appèl met zijn allen de poort uit te gaan, met uitzondering van de gevangenen van kamp III, het Sonderkommando, die men niet bij de plannen kon betrekken, omdat men geen contact kon leggen met deze groep. Er ontstond echter paniek en men begon in het wilde weg te rennen. men vluchtte over de omheining van prikkeldraad, rende door het mijnenveld buiten het prikkeldraad en velen vonden de dood, ongeveer 300 gevangenen wisten uit het kamp te ontsnappen. De gevangenen die in het kamp achterbleven werden allemaal doodgeschoten. De Duitsers hielden een grote zoekactie. Veel ontsnapte gevangenen werden teruggevonden, al dan niet door verraad van de Poolse bevolking die vijandig tegenover Joden stond. Ook zij werden doodgeschoten. Een groep van slechts 46 gevangenen wist tijdens de vlucht in leven te blijven.

Kamp III van Sobibor werd hierna compleet vernietigd, er mocht geen bewijs van de misdaden achterblijven. Dit werk moest gedaan worden door ongeveer 30 gevangenen uit Treblinka, die na het vervullen van deze taak allen werden vermoord door o.a. Wagner. Stenen en bouwmaterialen zijn in de afgelopen jaren door een archeologisch team uit o.a. Israël, Slowakije, Polen en Nederland, dat sinds 2007 archeologisch onderzoek doet in Sobibor, verderop in het bos gevonden. De fundering van de gaskamer werd in 2014 ontdekt door dit team. Ook werd er in de afgelopen jaren ontdekt waar de Himmelfahrtstraβe, de Slauch, gelopen moet hebben. Er werd een ontsnappingstunnel ontdekt, die waarschijnlijk vroegtijdig door de bewakers ontdekt is. Er werden stukken prikkeldraad gevonden van de omheining van het kamp en er werden persoonlijke spullen van overleden gevangenen gevonden, zoals een gouden ring, een oorbel en een naamplaatje van een jong meisje uit Nederland, de zesjarige Lea Judith de la Penha uit Amsterdam. De Nederlander Ivar Schute werkte mee aan de opgravingen. Lees hier zijn verhaal. Of kijk hier naar een aflevering van Nieuwsuur over de opgravingen in Sobibor. De zuil van het in de jaren '60 gebouwde monument stond precies op de plek van de gaskamers en maakte het onderzoek naar het vinden van de funderingen van de gaskamers extra moeilijk.

In Sobibor zijn in kort tijdsbestek meer dan 170.000, misschien wel 200.000, gevangenen omgekomen. In september 1965 startte er in het Duitse Hagen een groot proces tegen 12 voormalige SS-ers van kamp Sobibor. Tijdens dit proces getuigden vele van de ontsnapte 46. Jules Schelvis interviewde een aantal van deze getuigen tijdens dit proces en schreef er het boek Ooggetuigen van Sobibor over. Op 20 december werden de volgende straffen uitgeroepen:

Karl Frenzel - Carpenter.

Arrested in 1962, accused of killing 42 Jews and participating in the murder of approximately 250,000 Jews. Found guilty of personally killing 6 Jews and of participation in the mass murder of approximately 150,000 Jews. Sentenced to life imprisonment.

Franz Wolf  - Warehouse clerk.

Arrested in 1964, accused in 1964, accused of personally killing one Jew and participating in the mass murder of 115,000 Jews. Found guilty of participation in the mass murder of at least 39,000 Jews. Sentenced to eight years in prison .

Alfred Ittner - Labourer

Accused of participating in the mass murder of approximately 57,000 Jews. He was found guilty of participation of the murder of approximately 68,000 Jews. Sentenced to four years in prison.

Werner Dubois - German railroad employee and mechanic.

Accused of participating in the mass murder of approximately 43,000 Jews He was found guilty of participation in the murder of at 15,000 Jews. Sentenced to three years in prison.

Erich Fuchs - Truck driver

Accused of participating in the mass murder of approximately 3,600 Jews  Guilty of participation in the murder of at least 79,000 Jews. Sentenced to four years in prison

Erich Lachmann - Mason

Accused of participating in the mass murder of approximately 150,000 Jews. Acquitted. 

Heinz – Hans Schutt - Salesman,

Accused of participating in the mass murder of approximately 86,000 Jews. Acquitted. 

Heinrich Unverhau - Male Nurse and professional musician.

Accused of participating in the mass murder of approximately 72,000 Jews. Acquitted.

Robert Juhrs - Porter – Janitor.

Accused of participating in the mass murder of approximately 30 Jews. Acquitted.

Ernst Zierke - Sawmill worker.

Accused of participating in the mass murder of approximately 30 Jews. Acquitted.

Erwin Lambert - Ceramic Tile salesman

Accused of participating in the mass murder of an unknown number of Jews. Acquitted.

Kurt Bolender - Hotel porter

Arrested in 1961, accused of personally killing approximately 360 Jews and of participation in the mass murder of approximately 86,000 Jews. Bolender committed suicide in prison before sentencing.

In eerdere processen waren andere SS-ers al schuldig bevonden voor hun daden in Sobibor.

Via een pad door het bos kwamen we op de plek waar de gaskamers lagen aan. We zagen het Mausoleum, maar we konden er niet naartoe, want de plek was afgezet door een lint. Ook de plek waar de gaskamer gestaan heeft was afgezet, rondom de grote zuil zag je de plek van de opgravingen van de fundering van de gaskamer. Ook verderop in het bos zag je nog plekken waar ze aan het graven waren. Van onze reisleider kregen we hier helaas maar heel weinig informatie over en ook maar heel weinig tijd om de plek te ontdekken. Langs het grote geasfalteerde pad waren informatieborden geplaatst. We kregen nog even de tijd om hier langs te lopen en deze vluchtig te lezen. Ik wilde ook nog over de Gedenklaan lopen en daarna het pad door het bos terug lopen, de route die de gevangenen ongeveer gelopen moeten hebben, maar dan in tegengestelde richting. In een tuin bij een huis wat aan het perron gebouwd is ligt nog een stukje treinrails. Er staat geen bord. Is dit een oud stuk spoor, wat Sobibor bewoners hebben bewaard en daar neer hebben gelegd? Liep daar het smalspoor dat naar de gaskamers leidde? Dat zou dan niet kloppen met de tekeningen die er van het kamp zijn, maar ja de plattegronden die er zijn, zijn getekend naar het verslag van ooggetuigen en naar feiten uit vondsten. Er zijn geen officiële plattegronden van het kamp bewaard gebleven. Dit stukje treinrails blijft voor mij een raadsel.

Op 14 oktober beval Pechersky Luka om mannenkleren aan te trekken, zodat ze meer kans had om de vlucht te overleven. Zij gaf hem een overhemd van haar vader en vroeg hem het aan te trekken op de vlucht. Dat deed hij. Toen er tijdens het avondappèl paniek dreigde uit te breken was hij degene die "Ten aanval" riep. Na zijn ontsnapping vecht hij in het Rode Leger nog weer tegen de Duitsers en in 1944 wordt hij herenigd met zijn vrouw en dochter. Hij heeft geprobeerd Luka na de oorlog te zoeken, maar geen enkele overlevende heeft ooit meer iets van Luka gehoord. Het overhemd van haar vader hangt in een museum. Pechersky heeft heel veel lezingen gegeven op scholen en kreeg heel veel fanmail van over de hele wereld. Op een gegeven moment kreeg hij een zenuwinzinking en daarna sloeg hij de aller moeilijkste stukken uit zijn verhaal over bij zijn lezingen. Bij elke lezing beleefde hij het verhaal weer opnieuw alsof het op dat moment gebeurde.

Meier Ziss was 13 of 14 toen hij in Sobibor zat. Hij was er brandmeester en moest er de onbruikbare papieren die de gevangenen bij zich hadden gehad verbranden. Hij kon Kamp II en Kamp III zien, maar hij kon niet zien wat er gebeurde in Kamp III, anders had hij het niet na kunnen vertellen. Zijn hele familie kwam om in Sobibor. Hij herinnert zich dat hij samen met een Nederlands meisje vluchtte door het mijnenveld, maar zij werd door een bewaker neergeschoten. Hij herinnert zich ook een transport waarbij de burgemeester van de stad een briefje had geschreven dat hij hoopte dat de mensen in het transport goed behandeld zouden worden. De SS-ers lieten hen aan hun voeten ophangen, ze moesten dansen en rennen en werden daarbij neergeschoten, ze lieten hen zoveel eten dat ze in het eten stikten. Deze wreedheid maakte veel indruk op hem.

Chaskiel Menche was degene die SS-er Graetschus vermoordde. Daarbij ging hij volledig door het lint en schreeuwde: 'Voor mijn vrouw, voor mijn kinderen!' Die waren in de zomer van 1942 in de gaskamers van Sobibor omgekomen. Hij herinnert zich dat de gevangenen van de SS-ers bakstenen over de barakken heen moesten gooien in de hoop dat ze andere gevangenen zouden raken, ter vermaak van de SS-ers. Ook moesten ze muziek maken en met elkaar dansen om de SS-ers te vermaken. Hij werd in een schuilplaats die hij na zijn vlucht had gevonden door zijn been geschoten door Duitsers. Hij wist te ontkomen en hield zich daarna samen met zijn neef schuil in een ander huis. Deze neef was ook uit Sobibor gevlucht tijdens de opstand. Woonde later in hetzelfde huis als zijn goede vriend Feldhendler.

Arkadi Wasjpapir was een Russisch Joodse krijgsgevangene die met de groep van Pechersky vanuit Minsk in Sobibor aankwam. Hij vermoordde tijdens de opstand het hoofd van bewaking.

De Poolse Hella Weiss (Felenbaum) kwam vlak voor kerst '42 in Sobibor en kwam ook op de breikamer terecht. Ook verzorgde ze de moestuin. Na haar ontsnapping vocht ze nog met het Rode leger tegen de Duitsers. Zij wist te vertellen dat in het begin de gevangenen die naar de gaskamers gingen nog met witte kalk werden bedekt om de stank tegen te gaan. Later gebeurde dit niet meer. Frenzel (Franz genoemd door de Joden) en Wagner hadden volgens haar de leiding over het Jodenkamp, zij terroriseerden de gevangenen op alle mogelijke manieren.

Regina Zielinksi (Riwka Feldman) kwam als Poolse net als Hella vlak voor kerst '42 in het kamp en kwam ook op de breikamer terecht. Ze had al voordat ze in het kamp kwam de wreedheden van de Duitsers kunnen aanschouwen. Als kind zag ze in haar dorp Staw, hoe twee jonge jongetjes die door de sneeuw naar hun ouders renden door honden van Duitsers aan stukken werden gescheurd. Haar broer werkte in Kamp III in Sobibor. Ze kan zich herinneren dat het hele Sonderkommando uit Kamp III werd doodgeschoten omdat er geruchten waren dat Partizanen het kamp wilden binnenvallen en hen wilden bevrijden. Een andere keer werd het hele Sonderkommando doodgeschoten omdat er een hond door het mijnenveld was gelopen en de Duitsers hadden gedacht dat er een ontsnapping gaande was.

Stanislaw Schlomo Smajzner was een 15 jarige Poolse jongen. Hij was bij zijn oom in de leer als goudsmit, voordat hij werd opgepakt. Hij maakte mooie sieraden voor de SS-ers in het kamp. Hij stal wapens die gebruikt werden tijdens de opstand. Na de oorlog emigreerde hij naar Brazilië, waar hij Wagner herkende. Wagner werd niet uitgeleverd door Brazilië, maar werd kort daarna wel dood gevonden. Zelfmoord door messteken werd vastgesteld als doodsoorzaak. Smajzner had Wagner graag zelf willen vermoorden, maar de Joodse gemeenschap had hem gevraagd om het niet te doen. Het werkelijke omtrent de dood van Wagner zal altijd een raadsel blijven. Smajzner heeft er wel voor gezorgd dat Franz Stangl uiteindelijk wel door Brazilië werd uitgeleverd aan Duitsland.

Schlomo Alster werkte in het kamp bij het Bahnhofkommando. Na zijn ontsnapping vocht hij nog met de Partizanen tegen de Duitsers.

Kurt Thomas zorgde er na de oorlog voor dat Frenzel in Berlijn kon worden gearresteerd. Tijdens zijn verblijf in het kamp werkte hij als ziekenverzorger. Hij was immuun voor tyfus en kon zo vele gevangenen helpen. Hij kreeg adviezen van twee Nederlandse artsen die hun beroep niet mochten uitoefenen in het kamp. Gevangenen die ziek werden hadden drie dagen om te herstellen en anders moesten ze naar het lazaret en werden ze daar vermoord. Thomas zorgde ervoor dat vele gevangenen langer dan drie dagen konden herstellen. Soms zelfs weken. Toen Frenzel daar achter kwam werd Thomas helemaal in elkaar geslagen en hem te verstaan gegeven dat als hij weer zulke stunts uithaalde het zijn beurt zou zijn om te sterven. Hij herinnerde zich hoe, in september 1943, de Nederlandse kunstenaar Max van Dam gespaard werd van een executie van alle Nederlandse gevangenen. Het hele Sonderkommando, ongeveer 150 man, was doodgeschoten vanwege vermeend verraad. Het was de SS-ers echter ter ore gekomen dat het verraad zou zijn begonnen bij een Nederlander. Daarom werden alle Nederlandse mannen uit Kamp I en II geëxecuteerd. Max van Dam (die portretten maakte van Frenzel en Wagner) werd in leven gehouden. Hij moest eerst het portret van Frenzel nog afmaken en werd de volgende dag alsnog doodgeschoten. Thomas wist uit het kamp te ontsnappen en dook tot 26 juli 1944 onder bij een boer. Toen de Russen kwamen vertrouwden ze hem niet en wilden hem in eerste instantie naar Siberië sturen, wat uiteindelijk gelukkig niet gebeurde.

De complete Sobibor interviews zijn te lezen op www.sobiborinterviews.nl 

Na onze bezoeken aan Treblinka en Sobibor op dezelfde dag reden we door naar Lublin waar we die nacht zouden overnachten.  

Majdanek

Het kamp ligt aan de grote weg die naar de Oekraïne en Rusland leidt. In die tijd een belangrijke route voor de Duitsers naar het Oostfront. In juli 1941 besloot Himmler dat er een groot kamp gebouwd moest worden, waar vooral Russische krijgsgevangenen maar ook andere gevangenen geconcentreerd zouden worden om van daaruit werk te doen voor de Duitsers. Deze gevangenen zouden moeten werken aan de bouw van een sterk Duits Rijk. In september van '41 begon men al met de bouw van het kamp. Vanaf het voorjaar '42 kwamen er ook veel transporten met Joden aan, uit Duitsland, Slowakije, De Bohemen en Moravië,  het doel was om hen uit te roeien. Eerst door hen hard te laten werken en onmenselijk te behandelen, maar later werden Joden direct naar de gaskamers gestuurd. Deze gaskamers werden gebouwd in de zomer van 1942. Vanaf september of oktober 1942 werden deze gaskamers in gebruik genomen. Majdanek is het enige kamp naast Auschwitz waar men het Zyklon B gas op grote schaal gebruikte om mensen mee te vergassen. In Majdanek werden ook mensen gedood d.m.v. koolmonoxide. Vanaf het begin van 1943 kwamen ook Poolse gevangenen die voor verzetsdaden waren veroordeeld in het kamp aan.

In 1943 kwamen er zieke gevangenen uit andere werkkampen naar Majdanek. Er is bekend dat er o.a. Duitse, Italiaanse, Franse, Oostenrijkse en Griekse gevangenen zaten, ook zouden er ongeveer 6000 Nederlandse gevangenen in Majdanek hebben gezeten. Ook werd er een veldhospitaal opgericht voor gewonde en gehandicapte krijgsgevangenen uit het Rode Leger en voor gewonde deserteurs uit het Duitse leger. Zij zaten in drie speciale barakken, waar elk 200 man in konden en hoefden geen gestreept uniform te dragen. Er zaten mensen van 30 verschillende nationaliteiten gevangen in Majdanek, maar er zaten vooral Polen, waarvan veel Joden. Vanaf januari '43 kwamen er op Himmlers bevel ongeveer 35.000 politieke gevangenen uit Poolse gevangenissen naar Majdanek. Van de ongeveer 150.000 mensen die het kamp in kwamen, vielen er 80.000 doden waaronder 60.000 Joden. (Dit zijn cijfers van een onderzoek uit 2005, eerder zijn getallen als 1 à 2 miljoen en 300.000 genoemd.) Het kamp was hiermee niet alleen een werkkamp, maar wordt ook gezien als vernietigingskamp.

Op 3 november 1943 vond de grootste executie plaats in de geschiedenis van de Duitse kampen. Deze actie heette Operation 'Erntefest' (oogstfeest) en het maakte de uitroeiing van de Joden uit het Lublin district af. Alle Joden die op dat moment in kamp Majdanek waren en de Joden uit de kampen Lipowa Strasse en Fluplatz(18.400 in totaal) werden bij deze operatie gedood. Voorafgaand aan deze executie werden er eind oktober '43 achterin het kamp en naast een nieuw crematorium enorme greppels gegraven van 100 meter lang en anderhalf tot 3 meter diep. De Joden moesten met het gezicht naar beneden in de greppels gaan liggen, waar ze met een machinegeweer werden doodgeschoten, hierna moest de volgende groep Joden op deze lijken gaan liggen om te worden doodgeschoten. Ook in andere kampen werden die dag de laatste Joden geëxecuteerd. In totaal kwamen er die dag 42.000 Joden om het leven. Tijdens deze grootscheepse executie speelde er in Majdanek constant mars- en dansmuziek uit twee speciaal daarvoor gemaakte muziekwagens, om het geluid van de schoten en schreeuwende slachtoffers te verdoezelen.

Tussen januari en juli 1944 evacueerden de Duitsers de gevangenen uit het kamp. Grote groepen gevangenen werden met de trein op transport gezet naar andere kampen, o.a. Auschwitz en Mauthausen. Op het laatste moment, op 22 juli, vertrok er een enorme colonne gevangenen te voet vanuit het kamp op weg naar Auschwitz. In de nacht van 22 op 23 juli viel het Rode Leger het kamp binnen en werden de mensen uit het kamp bevrijd. Daarna gebruikte de Russische NKVD, Stalins Geheime Dienst, het kamp om leden van de Poolse Geheime Staat, de Poolse ondergrondse, gevangen te houden. Deze gevangenen werden later naar Siberië gestuurd. Nog voor het einde van de oorlog, nog in 1944 werd besloten een museum te maken op deze plek.

Ten tijde van het communisme werden de Polen aangemoedigd om uitstapjes te maken naar voormalige concentratiekampen, waaronder Majdanek. Het doel was om te zorgen dat de bevolking een antifascistische houding aan zou nemen. Er werd geen eer bewezen aan de vele Joden die de dood hadden gevonden in de kampen. De Holocaust werd uit ideologische en politieke overwegingen verzwegen.

De Duitsers hebben hier geen kans te zien om het kamp te verwoesten, voordat de Russen kwamen. Hierdoor is er in Majdanek nog goed te zien hoe het kamp er in die tijd uit zag. In een van de barakken is een compleet schaalmodel van het kamp te vinden. Men weet exact hoe het er in die tijd uit zag. Slechts een deel van het kamp is voor bezoekers bewaard gebleven en opengesteld. Op dit terrein zijn 70 gebouwen bewaard gebleven of gereconstrueerd, waaronder 3 kantoorruimtes, een aantal opslagplaatsen, badruimtes, gaskamers, een aantal woonbarakken, wachttorens en het oude crematorium. In een glazen vitrineconstructie kun je ook een deel zien van de weg die gevangenen hebben aangelegd met puin van grafstenen van de begraafplaatsen uit Lublin.

Het kamp was onder leiding van wel vijf verschillende commandanten, dit resulteerde in een administratieve chaos. Gevangenen kregen een nummer, nummer van overleden gevangenen werden opnieuw afgegeven. Er is nooit een hoger gevangenen nummer dan 20.000 gegeven, terwijl er tijdens de hoogtijdagen van het kamp meer dan 40.000 gevangenen tegelijk zaten. De vijf commandanten waren in chronologische volgorde: Karl Koch (kwam van Buchenwald), Max August Kögel, Hermann Florstedt, Martin Gottfried Weiss, en Arther Liebehenschel (kwam van Auschwitz I). Koch en Florstedt zijn door de nazi's zelf berecht, omdat zij roofbuit gestolen zouden hebben. Kögel en Weiss zijn na de oorlog door de geallieerden opgepakt en kregen in 1946 de doodstraf. Liebehenschel werd uitgeleverd aan Polen en veroordeeld tot de doodstraf. De man die als de eigenlijke leider van het kamp werd gezien was Anthony Thernes, die gevangen werd genomen door het Rode Leger en in december 1944 werd geëxecuteerd.

We kwamen eerst bij de desinfectiegebouwen. In deze gebouwen was eerst een ruimte waar men zich moest ontkleden. Hierna kwam men in een doucheruimte. In deze doucheruimte waren vierkante betonnen baden, in de baden werden honderden gevangenen achtereen gedesinfecteerd. In het bad zat water vermengd met lysol. Voordat deze infectieruimten er waren stonden zulke baden gewoon in de openlucht. Gevangenen kwamen er toen soms half bevroren uit. De SS-ers vonden het leuk om mensen in deze baden met hun hoofd onder water te drukken, totdat ze dood of halfdood waren. In hetzelfde gebouw was ook een ruimte waarin de kleding van de gevangenen werd gedesinfecteerd, voordat de kleding naar de sorteerbarakken ging, dit desinfecteren deed men met Zyklon B gas. Achterin deze desinfectiebarakken waren twee gaskamers. In de grote stalen deur zat een klein gaatje. Door dit gaatje kon een thermometer worden gestoken. Zyklon B gas doet alleen zijn werk bij een bepaalde temperatuur.

Hierna liepen we door de sorteerbarakken en de werkbarakken. In een van die barakken zie je stalen kooien met daarin duizenden paren schoenen van de slachtoffers. Toen de Russen kwamen vonden ze een berg van wel 800.000 paar schoenen. Tijdens een brand in het museum zijn minstens 7000 paar schoenen verbrand. Er is een groot gebouw met een expositie van allerlei spullen uit het kamp. Hier staat een stapelbed, vind je vitrines met kampkleding, zie je Zyklon B gas in een  vitrine, vind je de verhalen van overlevenden, zie je grote ketels die ze in de kampkeuken gebruikten etc.  Hierna liepen we naar de woonbarakken van de gevangenen. In een van de barakken stonden stapelbedden met drie lagen. Zo sliepen de gevangenen pas vanaf het voorjaar van 1942, daarvoor sliep men op stro, of op matrassen die op de grond lagen. Twee kleine ovens moesten de barakken warm houden in de winter, als er al brandhout was. Pas in de herfst van 1943 kwamen er wasgelegenheden. In de barakken, die gebouwd waren voor hooguit 250 gevangenen sliepen in die tijd wel eens rond de 500 gevangenen in een barak. Op elke laag van de stapelbedden sliepen meerdere mensen tegelijk. Wie bovenin lag had een betere plaats dan wie onderin lag, deze mensen werden soms bevuild door menselijke sappen of diarree van zieke gevangenen in de bovenste bedden. Met meerdere gevangenen in 1 bed lijkt niet comfortabel, maar het was wel een manier om warm te blijven gedurende de nacht, zeker als je in het midden lag. In de barakken viel nu licht naar binnen. In die tijd moet het er 's nachts aardedonker zijn geweest, de kleine ramen die er waren waren toen met doeken dicht gemaakt, lampen waren er niet in de barakken.

Deze botresten en het as van de slachtoffers dat men aan het eind van de oorlog heeft gevonden liggen op de asheuvel in het Mausoleum. Als je aan de rand staat kun je inderdaad deze botresten zien liggen. Het is bizar om te beseffen dat dit de resten van onschuldige slachtoffers zijn die tijdens de Holocaust om het leven zijn gekomen. Op een plek als deze lijkt het echter minder luguber, dan wanneer je op een willekeurige plaats zo'n asheuvel zou zien. In een voormalig vernietigingskamp is elk plekje zo vol van vreselijke wreedheden en hoor en lees je zulke gruwelijke verhalen, dat het zien van menselijke stukjes bot, slechts een deel is van wat je in korte tijd te verwerken krijgt. Voor een ieder die ook een reis langs vernietigingskampen wil maken, of er slechts eentje wil bezoeken is het zaak zich goed te beseffen wat zo'n reis zal inhouden, ook al is dat bijna onmogelijk, want je kunt met geen mogelijkheid vooraf bedenken hoe je op de verhalen die je hoort en de dingen die je ziet zult reageren.

De video onder deze link bevat zeer schokkende beelden van de bevrijding van het kamp en de staat van het kamp in die tijd, het is echter niets minder dan de realiteit van WOII.

Lublin

Via een voetgangersbrug kwamen we bij de Grodzka Poort, ook wel de Jodenpoort genoemd. Deze poort scheidde het Joodse getto van het Christelijke deel van de stad. Hier kwamen we langs Plac Po Farze, een plein dat stamt uit de Middeleeuwen. Een van de oudste plekken van de oude stad. Hier stond ooit de eerste parochiekerk van de stad, de kerk van St Michael de Aartsengel. Het was een van de belangrijkste gebedshuizen van de stad. Tot 1854 heeft deze kerk hier gestaan. Bij opgravingen in 2001 en 2002 is de fundering van deze kerk weer gevonden. Andere archeologische vondsten laten zien dat er al meer dan 3000 jaar voor Christus activiteiten plaatsvonden op deze plek. In de 12e eeuw lag er een begraafplaats op deze plek. Waarschijnlijk heeft er toen al een andere kerk gestaan. In de 14e eeuw werd St Michaels kerk op deze plek gebouwd. de kerk raakte in de 19e eeuw steeds meer in verval en in 1846 werd besloten om de kerk af te gaan breken. Aan het eind van de 19e eeuw lag er een grasveld op de plek van het voormalige plein, er stond een stenen  kruis op de plek waar ooit de kerk stond.

Aan het oude marktplein Rynek liggen veel leuke bars en restaurants. Het was heerlijk zomers weer en we hebben hier op het terras geluncht. In Polen kun je erg goedkoop eten, maar je kon merken dat de prijzen aan dit plein hoger lagen dan in de rest van Polen, waarschijnlijk is dit een plek waar vooral toeristen komen eten. Na onze lunch liepen we onder de Krakowska Poort door het oude centrum uit naar het Lac Litewsky. De Krakowska Poort werd in de 14e eeuw samen met de stadswallen gebouwd. Het Litewsky plein ligt net buiten het oude stadscentrum. Het plein werd gebouwd om een plek te hebben voor militaire parades. De naam dateert uit 1839 en betekent Litouws Plein. Sinds 1960 is het plein meer ingericht als park, met mooie bomen, bloemen en een hele grote waterpartij met meerdere fonteinen. De obelisk, geplaatst ter ere van de Pools-Litouwse Unie, dateert uit 1826, Een vrouw in een Romeinse toga symboliseert Polen, een vrouw in een Griekse chiton symboliseert Litouwen.

Belzec

Er waren drie gaskamers, die geplaatst waren in houten barakken, om geen argwaan te wekken. Dit waren de allereerste gaskamers die ooit werden gebouwd. Het koolmonoxidegas kwam uit een Russische benzinemotor. Al in juni werden deze gaskamers vervangen door 6 nieuwe stenen gaskamers, omdat de 3 eerdere gaskamers niet efficiënt genoeg waren. Belzec was in werking van 17 maart 1942 tot december 1942. Het eerste transport kwam uit Lublin en nog dezelfde middag arriveerde een transport uit Lviv. Het is bijna niet voor te stellen dat er volgens de laatste schattingen rond de 430.000 mensen werden vermoord. Het kamp bestond uit twee delen. In Kamp I was de receptie en administratie, in Kamp II vond de vernietiging plaats. De SS-ers woonden op 500 meter afstand van het kamp. Tussen de ontkleedruimte en de gaskamers liep een ongeveer 2 meter breed pad, dat gecamoufleerd was met prikkeldraad en takken. Langs het pad stond ook een houten hek. Belzec was het experimentele kamp, hier werden verschillende vormen van massavernietiging uitgeprobeerd. Het was erg primitief vergeleken met Treblinka en Sobibor, die op hun beurt weer primitief waren t.o.v Auschwitz-Birkenau.

De mensen uit de transporten werden onthaald door een orkest van gevangenen. Daarna werd hen verteld dat ze gedesinfecteerd zouden worden en dat ze daarna nieuwe en schone kleren zouden krijgen. Een ooggetuige zag een transport applaudisseren toen hen dat verteld werd. De mensen wisten echt niet wat hen te wachten stond. Er hing een bord met daarop instructies. Dit bord hangt nu in het museum. Mensen moesten zich ontkleden en alles wat ze hadden meegenomen op het transport achterlaten, behalve waardevolle spullen, die moesten ze goed vasthouden en bij het loket afgeven. Schoenen moesten aan elkaar gebonden worden. Daarna zou men naar Bad en Inhalatie gaan. Men moest goed inhaleren zei men, om de longen goed schoon te maken.

Ewa begon buiten de omheining van het kamp. Zij vertelde hoe langs het kamp een gewone spoorlijn liep. De transporten naar het kamp werden bij aankomst op een zijspoor achter een afscherming gezet, maar over het gewone spoor reden dagelijks treinen met gewone passagiers. Lili Lam- Nowakowska, de dochter van een voorzitter van de Joodse Raad in Stanislawow kwam hier op een dag ook voorbij met de trein. In augustus 1942 was zij met haar moeder en broer uit het getto ontsnapt. Haar vader was toen al spoorloos verdwenen, nadat hij was opgepakt. Toen het meisje hier langs reed, de rook zag en de stank rook besefte zij wat er met haar vader gebeurd moest zijn. Ewa had een had een map bij zich, waarin een foto zat van SS-ers op het perron en ze liet ons tekeningen zien van hoe het kamp er toen waarschijnlijk uit heeft gezien. Belzec was maar een heel klein kamp. Op het kleine terrein was op een gegeven moment geen ruimte meer om de lijken te begraven en toen is men begonnen met het verbranden van de lijken op grote stapels. Er was ook nog een ander probleem, de graven werden bedekt met een laag cement, maar door de gassen die uit de lijken in ontbinding vrij kwamen begon de grond op te wellen en brak zelfs dit cement, de lijken kwamen zo vrij te liggen. De lijken uit de graven werden dus ook weer opgegraven en op grote stapels verbrand. De lijken verbranden in de graven ging niet, want op een diepte van  4 tot 5 m komt geen zuurstof en de onderste lagen zouden zo niet verbranden. Nadat het laatste transport in Belzec was aangekomen ging de verbranding van de lijken nog maanden door. Mensen in het dorp moesten soms het vet dat bij de verbranding vrij kwam van hun ramen schrapen.

Voordat de Duitsers vertrokken uit het kamp werd het terrein omgeploegd, werden er nieuwe bomen gepland en werd er een boerderij op het terrein gebouwd. Een van de Oekraïense bewakers bleef op de plek om in de boerderij te gaan wonen. Op deze manier dacht men het bewijs zo goed mogelijk te hebben verdoezeld. De laatste Joodse gevangenen die dit moesten doen werden hierna op transport gezet naar Sobibor. Pas eind jaren '40 werd het terrein een beschermd gebied en de kinderen van de scholen hielden de plek schoon. Halverwege de jaren '50 waren het de Duitsers zelf die de aandacht naar het kamp terugbrachten. Pas in de jaren '60 kwam er een hek om de plek, maar het hek stond niet op de juiste plek en buiten de omheining werden gebouwen gebouwd op de gronden van het voormalige kamp. In die tijd kwamen er weinig bezoekers naar het kamp, ten tijde van het Communistische bewind werd er weinig aandacht geschonken aan de Holocaust. Pas na de val van dit bewind begon in de jaren '90 de interesse voor het kamp wat meer aan te wakkeren en velen verbaasden zich over de slechte staat waarin het voormalige kamp verkeerde. In 1997 werd er daarom een wedstrijd uitgeroepen voor kunstenaars om een mooi monument te ontwerpen voor het kamp. Miles Lerman, een overlevende van de Holocaust, wiens vader en moeder omkwamen in Belzec richtte in 1985 het United States Holocaust Museum in Washington D.C. op en werd er voorzitter van. Hij haalde voor het oprichten van een museum in Belzec vijf miljoen dollar op. Dit geld werd gebruikt om van Belzec een mooie herdenkingsplaats te maken.

In 1997 en 1998 werd er eerst nog archeologisch onderzoek gedaan. De plek van het voormalige perron, de Rampe, werd ontdekt en de restanten van een aantal voormalige kampgebouwen. Er werden 33 massagraven gevonden. In sommige van die graven lagen niet alleen asresten, maar in 10 graven ook lichamen die niet verbrand waren. De graven hadden in totaal een inhoud van 21.000 m3. Luchtfoto's van het gebied om het kamp heen laten zien dat er waarschijnlijk in de omgeving nog meer graven zijn geweest. Men ontdekte ook de ware grenzen van het kamp en de nieuwe gebouwen die op het voormalige kampterrein waren gebouwd werden gesloopt.

Slechts 2 mensen overleefden Belzec. Rudolf Reder, die vier maanden in het kamp zat en wist te ontsnappen toen hij onder bewaking metalen platen moest halen in Lwow. Twee Poolse vrouwen hielpen hem bij zijn ontsnapping en eentje daarvan werd later zijn vrouw. Zijn memoires staan opgeschreven in zijn boek Belzec, dat al in 1946 uitkwam en in het museum te koop is. De tweede overlevende was Chaim Hirszman, die met zijn vrouw en zoontje van bijna 2, aankwam in Belzec. Zijn gezin werd vermoord in de gaskamers, maar hij werd geselecteerd om in het kamp te werken. Hij was een van de gevangenen die het kamp op het einde moest slopen en ontsnapte uit de trein naar Sobibor. Hij ging na de oorlog bij de nieuwe Communistische Militie, die ermee belast werd de leden van de Poolse Ondergrondse Verzetsbeweging op te sporen en op transport te zetten naar Siberië. Hij getuigde in maart 1946 over wat hij had meegemaakt, maar werd nog op dezelfde dag doodgeschoten door anticommunisten.

In het museum hangt een grote foto van Kurt Gerstein. In het museum vertelde Ewa ook over Gene Gutowski, een producer van een aantal grote Roman Polanski films, waaronder De Pianist, die in Lwow woonde, een dorp waarvan de bewoners van het Joodse getto omkwamen in Belzec, waaronder zijn moeder. Hij heette toen nog Witold Bardach. Hij wist te vluchten naar Warschau en van daar uit naar de Baltische Staten. Hij verloor alle familieleden die op de foto staan aan de oorlog.

De rondleiding eindigde in een zeer bijzondere ruimte. De Contemplation Hall, ofwel, de ruimte der overpeinzing. In deze hal is een heel bijzondere akoestiek. Je hoort elk kuchje, elk woord, elk tikje heel erg weerkaatsen en heel erg duidelijk. In deze hal kun je extra stilstaan bij wat er in Belzec gebeurd is, je kunt er bidden en de akoestiek staat symbool voor de echo van het verleden en de herinnering die steeds terugkomt. Het was jammer dat wij met zo'n grote groep tegelijk de zaal betraden, daardoor was het er niet heel erg stil.

Ewa vertelde dat ze in haar vrije tijd probeert alle dorpen van waaruit mensen gedeporteerd zijn een bezoek te brengen, om de mensen daar het verhaal te vertellen en om de verhalen van de mensen te horen over wat ze er van weten. Ze was al in heel veel dorpen geweest, maar had er ook nog heel veel te gaan. Deze toewijding maakt haar een bijzonder goede gids. Van haar heb ik voor dit stuk via e-mail ook nog wat extra informatie gekregen. Ze vindt het erg belangrijk dat de verhalen uit het kamp niet uitsterven, maar doorgegeven worden aan de toekomst.

We hadden erg veel geluk, want het regende eigenlijk de hele dag, maar tijdens onze tour over het kampterrein van Belzec was het heel even droog. Vanuit Belzec reed de bus door naar Krakow.

Krakau

Die avond hadden we een groepsdiner. Een Poolse maaltijd waarbij tussen de verschillende gangen door een klezmer groep muziek werd gespeeld. Klezmer wordt vooral gespeeld op bruiloften en feesten. Het is vaak een combinatie van een lach en een traan. Vrolijke muziek, maar vaak in mineur. Het is tegenwoordig een smeltkroes van verschillende stijlen, met oriëntaalse, zigeuner en Balkaninvloeden, soms zelfs een beetje jazz. Ook de Jiddische muziekstijl is goed terug te horen. Veel teksten van klezmer muziek komen uit Jiddish. Deze groep speelde o.a. Hava Nagila en nummers van Anatevka's Fiddler on the Roof, zoals If I were a Rich Man. Er werd niet gezongen, alleen gespeeld. En de muziek zweepte steeds meer op en werd steeds sneller.

De gebouwen waren prachtig verlicht en zelfs zo laat op de avond bruiste de stad van energie. Er waren heel veel toeristen op de been. En aan het plein lagen veel terrasjes van restaurants. De volgende dag, konden we de stad na onze tour naar Auschwitz-Birkenau nog in het licht aanschouwen. Op het marktplein was nu een kleine toeristische markt met allemaal Poolse kunstnijverheid. Straatartiesten traden op. Paardenkoetsen die toeristen door de stad toerden reden over het plein af en aan. Er waren nog meer toeristen dan de vorige avond en het was mooi weer. Op een terras aan Rynek Glowny hebben we heerlijk gegeten en daarna konden we genieten van een ondergaande zon die de gebouwen op het plein in een heldere oranje gloed zette. Een bijzonder beeld van een stad waar ik zeker nog eens naar terug wil voor een uitgebreider bezoek.

Auschwitz I

Op de laatste volledige dag in Polen stond ons bezoek aan Auschwitz I en Birkenau gepland. We moesten al om half zeven vertrekken uit ons hotel, zodat we een van de eerste groepen zouden zijn die in Auschwitz zouden aankomen. Wie naar Auschwitz wil, doet er goed aan om vooraf een ticket of tour te boeken via een touroperator. Er worden elke dag maar 200 losse tickets verkocht en er staan elke dag honderden mensen meer in die rij. Touroperators zitten elke dag om 12 uur klaar om kaarten te boeken voor exact een jaar later. Om 12:30 u zijn die kaarten dan altijd al uitverkocht. In 2016 kwamen er in de eerste 11 maanden meer dan 1,7 miljoen bezoekers en dat worden er elk jaar meer.

Voor het kamp Auschwitz I (Stammlager) bij Oswieçim werd een leegstaande kazerne gebruikt. Deze kazerne had 20 gebouwen, 14 met één verdieping en 6 met twee. In 1940 en 1941 werden alle lage gebouwen door gevangenen met een verdieping verhoogd en er werden 8 nieuwe gebouwen neergezet. Het dorp Oswieçim werd voor een deel ontruimd, in het begin om plaats te maken voor de Duitse kampleiding en later om te zorgen dat er geen getuigen zouden zijn van hetgeen er zich in het kamp afspeelde. Het kamp was in het begin, vanaf juni 1940 een concentratiekamp voor gevangen genomen Polen, verzetsstrijders, politici, maar ook Joden. Vanaf oktober1941 werden de Russische krijgsgevangenen naar Auschwitz gebracht. De hygiëne in het kamp verslechterde. De Russen werden in 9 blokken afgezonderd van de andere gevangenen en werden nog slechter behandeld dan later de Joden . Alle gevangenen die in Auschwitz I aankwamen moesten vanaf de Judenrampe bij het station in Oswieçim naar het kamp lopen. De Duitsers hadden verwacht dat ze de Russen zouden verslaan, maar toen dat niet gebeurde bleef de capaciteit van Auschwitz I voor een groot deel onbenut. Ook werd in januari 1942 besloten de Russen naar werkkampen in Duitsland te sturen waar de wapenindustrie in volle gang was. Er werd besloten om toen ook Joden naar de kampen die oorspronkelijk voor Russische krijgsgevangenen bedoeld waren (Majdanek en Auschwitz I) te sturen. De eerste transporten met Joden kwamen in maart 1942 aan. In juli 1942 komt een erg groot transport Joden uit Slowakije aan. Voor het eerst vindt er een selectie plaats, slechts een klein deel van de mensen wordt geselecteerd om te gaan werken, de grote groep wordt vergast. Hiermee werd de start gemaakt van Auschwitz als vernietigingskamp.

Tijdens de eerste 15 maanden sliep men op strozakken die zo dicht tegen elkaar aan lagen, dat men tegen elkaar aan sliep, zonder dat men de ruimte had om te bewegen. Ter ere van het bezoek van Himmler op 1 maart 1941 werden er in een blok stapelbedden geplaatst. Na dit bezoek werden ook in de andere blokken van deze stapelbedden gezet. Volgens een document uit januari 1943 was de situatie in blok 2 toen als volgt: 234 stapelbedden, 702 strozakken, 1193 gevangen bewoners (er moesten dus meerdere gevangenen in 1 bed slapen), 22 wc's, urinoirs, wasbakken met 42 kranen. Dit was al een aanzienlijke verbetering t.o.v. eind '41, toen er alleen nog maar latrines waren en twee putten waar water uit gehaald kon worden.

De eerste vergassing met Zyklon B werd uitgevoerd in de kelder met cellen in blok 11 in september 1941. Na wat kleinere experimenten werd de eerste grote vergassing met Zyklon B uitgevoerd op 3 september. Die avond werden er 250 Poolse gevangenen uit de ziekenafdeling en 600 Russische krijgsgevangenen in de cellenkelder opgesloten. de raampjes waren die vlak boven het grondoppervlak lagen waren afgedekt met zand. Zyklon B bleek effectief, maar de kelder bleek niet geschikt voor de vergassing met de gifstof. De lijken moesten allemaal uit de kelder getild worden om ze te kunnen verbranden in het crematorium, dat kon alleen 's nachts gebeuren, anders viel het teveel op bij de andere gevangen, dat kon effectiever. Ook duuurde het erg lang, voordat de kelder helemaal gelucht was, dat moest ook effectiever. Het oude mortuarium bij het crematorium kon ook luchtdicht worden afgesloten en was een geschiktere ruimte. De eerste vergassing die daar plaatsvond was op 16 september. Een groep van 900 Russische krijgsgevangenen kwam daarbij om het leven. De gaskamer werd veelvuldig gebruikt tot de gaskamers in Birkenau klaar waren. Daarna werd de gaskamer in Auschwitz I steeds minder gebruikt. In het crematorium, Krematorium I, kon men ongeveer 340 lijken per dag verbranden. Het crematorium functioneerde tot in juli 1943, de gaskamer tot het najaar van 1942.

Op zijn hoogtepunt waren er zo'n 20.000 mensen in het kamp, maar meestal lag dat aantal tussen 13.000 en 16.000 gevangenen. Er vielen ongeveer 70.000 slachtoffers in Auschwitz I.

In de directe omgeving werd vanaf oktober 1941 Auschwitz II-Birkenau, een vernietigingskamp, gebouwd, waar ik later meer over vertel. Ook ontstonden er ongeveer 40 kleinere werkkampen, waaronder Auschwitz III-Monowitz. Dit kamp werd gebouwd op het terrein van de Buna-Werke fabriek van IG-Farben, die daarmee goedkope arbeidskrachten had, die heel hard werkten. Deze arbeiders hielden het gemiddeld niet langer dan 3 à 4 maanden vol. Een kamp wat met Monowitz verbonden was, was Rajsko dat bij het kassencomplex lag. Bij Buna werd hard gewerkt aan het vervaardigen van synthetisch rubber wat het Duitse Rijk erg nodig had, omdat de rubbermarkt in handen was Groot-Brittannië en er geen rubber meer aan Duitsland werd geleverd. In Rajsko werd geëxperimenteerd met de rubberplant. Het is de Duitsers echter niet gelukt om synthetisch rubber te vervaardigen. Het hele gebied van kampen was ongeveer 40 km2 groot.

Buiten de prikkeldraad omheining onder hoogspanning van Auschwitz I, die meer dan 2 km lang was, waren ook nog een aantal gebouwen die bij het Stammlager hoorden. Je had er de werkplaatsen en het toelatingsgebouw. Aan de andere kant van het Stammlager lag het huis van commandant Rudolf Höss. In het toelatingsgebouw zijn nu een kiosk, een boekenwinkel en toiletten gevestigd voor de toeristen. Hier is de ingang van Museum Auschwitz en hier worden de headsets uitgedeeld. Wij kregen als groep gids Witek van het museum mee, maar ons reisleider deed de tour zelf. Witek ging ook mee naar Birkenau en als we vragen hadden konden we ook bij hem terecht.

De tekst Arbeit macht Frei werd in de Weimarrepubliek in Duitsland een belangrijke slogan om de werkeloosheid te bestrijden door openbare werken te financieren. De Nazi's gebruikten de tekst om aan te geven, dat gevangenen door hard te werken en op die manier een straf uitzaten, weer konden integreren in de maatschappij, alleen betekende frei dus in dit geval vrijheid in de dood. Het verhaal wat veel verteld wordt is het verhaal dat de gevangenen die het bord maakten  stil verzet pleegden door de B in arbeit op de kop te zetten, het is echter wel onwaarschijnlijk dat dit de Duitsers niet zou zijn opgevallen. De Duitse bewakers waren overigens best goed in de maling te nemen, niet elke bewaker was even slim volgens Auschwitz overlevende Hans Beckman. Hij vertelt dat een gevangene na een dag werken terugkwam met een lap vlees die hij georganiseerd had in zijn laars. Bij een controle aan de poort moest hij zijn laarzen uittrekken. Deze gevangene trok de rechterlaars uit. Er zat niks in. Daarna trok hij de laars weer aan, bewoog wat met beide voeten en trok daarna opnieuw de rechterlaars uit. De bewaker had niks in de gaten en om dit voorval werd door de gevangenen smakelijk gelachen. Ook het tellen bij het appèl was voor de bewakers soms een lastige taak vertelt Hans, het duurde soms uren, omdat er steeds opnieuw geteld moest worden en dat terwijl de gevangenen in rijen van 10 stonden opgesteld.

Als je binnen de omheining bent zie je een vredige omgeving. De stenen blokken hebben een mooie warme kleur, mooie ramen en deuren, de grindpaden zijn netjes aangelegd, het is er schoon en er staan overal bomen, die in de zomer prachtig groen zijn. Wat een schril contrast met de foto's en verhalen die je kent. Toen liepen er magere gevangenen met streepjespakken, SS-ers in hun lange jassen met hoge laarzen soms met een hond aan hun zijde, de Kapo's met hun zwarte mutsje en soms ook zwarte jas en met kapoband om de arm. Kapo's waren geprivilegieerde gevangenen die hun medegevangenen in de gaten hielden en in het gareel moesten houden, vaak criminelen die erg gehard waren. Je had goede en slechte kapo's. Dan had je nog de Muselmänner. Muselmänner waren gevangenen die eigenlijk al meer dood dan levend waren, ze waren zo mager en zo zwak, dat iedereen kon zien dat hun dood nabij was. Soms leek het alsof hun geest het lichaam al had verlaten. Met meer dan tienduizend gevangenen in het kamp moet het er een lawaai van jewelste zijn geweest, tegenover de serene rust van nu.

Lang niet alle blokken zijn opengesteld voor de bezoekers van het museum. In de blokken 4 t/m 7 vind je exposities over hoe het er in het kamp aan toe ging, over de vernietiging, het bewijs van wat er hier gebeurd is, hoe het dagelijks leven van gevangenen er uit zag en over hygiënische en sanitaire omstandigheden.  Blok 11 is het cellencomplex. In de blokken 13 t/18, 20, 21 en 27 zijn exposities over bepaalde groepen gevangenen die het kamp binnen kwamen. De expositie in blok 13 gaat bijvoorbeeld over de Roma en de Sinti, blok 20 over Belgen in Auschwitz, blok 21 over de Nederlanders en in blok 27 staan de Joden centraal. De blokken 22 en 23 zijn helemaal leeg, bij filmopnamen maakt men bijvoorbeeld gebruik van deze blokken. Blok 3 is een speciaal blok, dat blok is zoveel mogelijk in de oude staat hersteld en ingericht, een bezoek aan dit blok hoort niet standaard tot een tour, dit blok zit dan ook op slot.

Toen het kamp in gebruik was, was de indeling anders. In de blokken 1 en 2 zaten na mei 1942 de gevangenen van de strafcompagnie. Deze gevangenen die volgens de Duitsers straf hadden verdiend, hadden het van alle gevangenen in het kamp het zwaarst en zaten bij het zwaarste werkkommando met bewakers die geen mededogen kenden en erg hard waren. Er waren verschillende ziekenblokken voor gevangenen, zoals blok 9, 19 en 20. In blok 20 werden duizenden gevangenen om het leven gebracht met een fenolinjectie in het hart. In blok 21 was de chirurgische afdeling voor gevangenen. Blok 28 was een polikliniek met röntgen apparatuur. In blok 25 was eerst de Aufnahme Abteilung, later werd dit gebouw een kantine voor SS-ers en gevangenen met priviléges. Blok 26 was het blok waar gevangenen die in leven mochten blijven om te werken zich moesten wassen, werden gedesinfecteerd en kaalgeschoren, kampkleding kregen, op de foto werden gezet met hun kampnummer (sinds februari 1941)  en (vanaf maart 1942) een kampnummer op hun arm getatoeëerd kregen. Ook werden hier in de eerste twee jaren de in beslag genomen goederen van de gevangenen bewaard.

Brasse beschrijft ook hoe hij met zijn team kiekjes van zijn baas, de SS-er Bernhard Walter, moet ontwikkelen en hoe daar op een dag foto's tussen zitten van een transport dat op een perron aankomt. Bij deze foto's zitten foto's van de selectie door SS-ers op dat perron, van een dikke rookpluim, van bergen bagage, van de gevangenen uit het transport. Hij moet er een album van maken. Het gaat hier niet om het Auschwitz-album. De foto's in het Auschwitz-album zijn waarschijnlijk ook gemaakt door Bernhard Walter en Ernst Hofmann (Walters assistent), maar dat is nooit met zekerheid vastgesteld, dat album gaat over een Hongaars transport dat in mei 1944 het kamp binnenkomt. Dit zijn foto's van een transport uit 1941. Brasse moet een foto van een vrouw met een bijzondere blik in haar ogen als laatste foto in het album plaatsen, het bijschrift moet luiden; Jodin gaat naar de gaskamer. Auschwitz, 30 september 1941, 16:30 u. Wilhelm Brasse beschrijft ook hoe Walter hem een film laat zien van de eerste vergassing van de Russen.

Op een gegeven moment hoeft de afdeling geen Joden meer te fotograferen, want die zouden toch allemaal sterven, dat zou verspilling zijn. In diezelfde tijd komen er steeds meer Duitsers die zich laten fotograferen, maar die ook andere verzoeken hebben, bijvoorbeeld het retoucheren van oude foto's. Brasse weet het voor elkaar te krijgen dat ze hem daarvoor belonen met sigaretten of voedsel. Ook SS-er Grabner komt op een dag een kijkje nemen op de afdeling en Brasse vraagt hem of hij zijn portretfoto wil laten maken. Grabner wil dat en neemt zonder het te weten plaats op dezelfde stoel als waar de Joden, Roma's, Sinti's en anderen ook op hebben gezeten. Grabner, die als bruut bekend staat en wekelijks beslissingen op leven en dood neemt over de gevangenen in de bunkers van blok 11 lijkt heel menselijk als Brasse de foto maakt, maar slechts een paar tellen later noemt hij de gevangenen van de identificatie-afdeling beesten.

Brasse neemt ook foto's van een bijzonder huwelijk dat in Auschwitz wordt voltrokken. Het huwelijk van Oberkapo Rudolf Friemel, een Oostenrijkse communist die in Parijs gevangen werd genomen. Hij had een Spaanse vriendin, Margarita en een zoontje, Edi. Bij hoge uitzondering mogen zij het kamp in Rudolf en Margarita worden daar in het echt verbonden door Vicecommandant Karl Fritzsch. Ook de ouders van Rudolf mogen het kamp op die dag bezoeken, ondanks dat ze dan kunnen getuigen zijn van de omstandigheden in het kamp. Friemel geniet veel aanzien onder de Duitsers, omdat hij alles weet van dieselmotoren en met deze technische kennis een belangrijke taak heeft in het kamp. Friemel kreeg bijzondere privileges. Hij mocht zijn haar laten groeien, at hetzelfde eten als de SS-ers en mocht eens per maand onder begeleiding naar de bioscoop in de stad. Maar niet alleen de SS-ers hadden respect voor hem, hij was ook erg geliefd bij de gevangenen, omdat hij altijd bereid was om hen te helpen. Zo gaf hij makkelijke baantjes aan zieke, zwakke of bejaarde gevangenen, hielp waar hij kon en redde menig gevangene met die hulp het leven. De dag na het huwelijk moeten zijn ouders, vrouw en zoon het kamp weer verlaten. Op 30 december 1944 wordt hij doodgeschoten na een vluchtpoging die hij met een andere Oostenrijker en een Pool ondernam.

Brasse moet in de laatste fase van het kamp meewerken aan het vervalsen van dollarbiljetten, die hij moet fotograferen en vergroten, zodat ze exact nagetekend kunnen worden, opnieuw gefotografeerd en daarna worden afgedrukt. Hierna volgt hetzelfde proces met Engelse ponden. Brasse sluit zich in 1944 aan bij het ondergrondse verzet van het kamp en als blijkt dat het Rode Leger steeds dichter in de buurt komt, legt hij een map aan van negatieven die hij uit het kamp wil redden. Dit doet hij vlak voordat hij op 15 januari 1945 bevelen van Walter krijgt om alle negatieven uit blok 26 te vernietigen. De films met negatieven willen echter niet branden en Brasse en zijn assistent Jureczek doen ook niet hun best om te zorgen dat het wel lukt. Wel verspreiden ze alle films en negatieven over de hele afdeling, zodat bij een gehaast vertrek nooit alles meegenomen kan worden en ze doen het zo dat het lijkt alsof de chaos veroorzaakt is door het feit dat ze geprobeerd hebben alles te vernietigen. Walter komt nooit meer terug om te controleren of zijn bevel werd uitgevoerd. Op 21 januari 1945 verlaat Brasse met zijn assistenten en andere gevangenen te voet het kamp op weg naar kamp Ebensee, een nevenkamp van Mauthausen, waar hij in mei 1945 bevrijd wordt. Na zijn bevrijding wordt hij herenigd met zijn ouders en vijf broers die allen de oorlog hebben overleefd. SS-er Bernhard Walter krijgt een lichte straf van 3 jaar, terwijl zijn assistent Hofmann tot levenslang wordt veroordeeld. Grabner wordt ter dood veroordeeld en terechtgesteld.

Terug naar de beschrijving van de blokken. Veel van de andere blokken waren woonblokken voor gevangenen. De functie van een blok wisselde weleens en ook de gevangenen die langer in het kamp zaten wisselden regelmatig van blok, dit had te maken met de kommando's waar ze bij aan het werk waren, hun taken in het kamp en of ze na een bezoek aan het ziekenhuis in een ander blok werden teruggeplaatst.

Binnen het kamp heerste er onder de gevangenen een strikte hiërarchie. Gevangenen die het laagst op de ladder stonden en die meestal het eerst stierven, waren de Russische krijgsgevangenen en de Joden. Zij werkten in de slechtste kommando's, waar de porties met eten nog kleiner waren dan voor de rest van de gevangenen. Boven hen stond een Vorarbeiter, die om zelf niet geslagen te worden, de mensen onder hem hard aan moest pakken. Daarboven stonden de Kapo's, die hun ondergeschikten vaak mishandelden om in een goed blaadje te komen bij de SS-ers. Boven de Kapo's stond de SS-onderofficier (Kommandoführer).

Binnen het blok mocht je jezelf gelukkig prijzen als je bij de Stubendienst zat. De gevangenen van de Stubendienst moesten de kamers van het blok schoonhouden. Zij werkten in een beschutte omgeving en hadden de mogelijkheid om te 'organiseren'. Boven hen stond de Blockältester met zijn hulpje de Blockschreiber. Daarboven de SS Blockführer en de Lagerältester (gevangene). De SS Lagerführer was de baas van alle Lagerältesten. De Lagerdolmetscher, de algemene tolk, was een hele belangrijke gevangene.

Kommando's waar je bij kon 'organiseren' waren bijvoorbeeld het keukenkommando, het Slachthauskommando en administratieve kommando's, zoals de Schreibstube, Arbeitsdienst of Politische Abteilung. Gevangenen met nette kampkleding kregen in het kamp gezag van de andere gevangenen. Deze gevangenen hadden vaak goede baantjes en konden klaarblijkelijk goed 'organiseren'. Hoe lager je kampnummer, hoe meer respect je ook kreeg, want hoe lager het kampnummer, hoe langer je je al in het kamp in leven wist te houden. Onder de gevangenen waren ook Spitzels. Spitzels waren gevangenen die tegen een beloning hun medegevangenen bespioneerden en eventueel aangaven bij de SS.

In blok 5 zagen we bezittingen van gevangenen in grote vitrines. In verschillende vitrines lagen: brillen, gebedsjaals, prothesen, koffers, kommetjes en kopjes, borstels en schoenen. Wat me vooral ook opviel in de blokken waren de trappen, waarvan de treden helemaal hol waren uitgesleten. Normaal zouden deze treden worden vervangen omwille van de veiligheid van de bezoekers, maar deze uitgesleten traptreden spreken de taal des tijds. Over deze zelfde treden liepen voor de oorlog de soldaten in de kazerne, liepen de gevangenen op weg naar hun slaapplaats, of op weg naar weer een verschrikkelijke dag die men moest zien te overleven en over die trappen liepen de bezoekers tijdens het Communistische bewind in Polen en lopen nu de bezoekers van over de hele wereld.

Rudolf Höss schreef na zijn arrestatie op 11 maart 1946, tijdens zijn gevangenschap een verklaring. Dit was in februari 1947. Deze verklaring is in boekvorm uitgegeven. Een aantal citaten uit dit boek zal ik hier neerzetten, zodat dit verhaal ook belicht wordt vanaf de kant van een SS-er en omdat ik denk dat het inzicht verschaft in hoe de massavernietiging op zo'n grote schaal kon plaatsvinden. Waarom er zoveel mensen bereid waren om deze massavernietiging uit te voeren.

'Toen de Reichsführer SS (Himmler) me het bevel gaf om installaties te bouwen voor massavernietiging en om die persoonlijk uit te gaan voeren, had ik geen idee van de omvang en de consequenties van het bevel. Toch leek het me een goed bevel. Ik heb er niet verder over nagedacht. Een order was een order. Als we dit moesten doen om de oorlog te winnen, dan deed ik het. Of het ook noodzakelijk was, daar kon en ik wilde ik niet over oordelen. Ik ben er zeker van dat geen enkele SS-officier er over nagedacht zou hebben, of had kunnen weigeren. Een bevel van de Führer of Reichsführer SS dat volgde je gewoon op. Ook al was zo'n bevel soms heel erg beledigend of mensonterend. De SS training was niet zomaar een opleiding, de training zat diep ingebakken. de Reichsführer SS wist dat hij altijd op iemand kon rekenen en heel veel kon eisen.'

'Tijdens mijn eerste ervaring met het vergassen van mensen realiseerde ik me niet echt wat er gebeurde, omdat ik te erg op het proces gefocussed was.'

'Ik piekerde niet zoveel na de vergassing van de 900 Russen. Eigenlijk was ik wel opgelucht. We hadden een manier gevonden om het bevel van de massavernietiging van de Joden in het kamp uit te voeren. En dat hoefde niet d.m.v. vuurpelotonnen. Ik had verschrikkelijke verhalen gehoord over Eichmann's Einsatzkommando's. Zulke bloedbaden zouden ons bespaard blijven.'

'Ik polste Eichmann verschillende keren op subtiele wijze om erachter te komen of hij ook twijfels had, maar hij was heel vastberaden. Het maakte dat ik me schuldig voelde tegenover de Führer over mijn twijfels.

''Als ik iets vreselijks had meegemaakt wat me dwars bleef zitten, kon ik niet naar huis. Ik zadelde mijn paard en reed alles uit mijn gedachten. Mijn zorgen speelden soms 's nachts op. Of als ik mijn kinderen zag spelen.'

'De exterminatie van de Joden was fundamenteel verkeerd, zie ik nu. Het kwam niet ten goede aan het antisemitisme. De Joden kwamen zelfs dichter bij hun doel. Ik wist van de martelingen en het wangedrag tegen gevangenen van Auschwitz door bewakers en medegevangenen, maar ik kon daar niks tegen doen. Ik kon niet de hele tijd in het kamp zijn en dan overal tegelijk zijn. Ik heb nooit een gevangene mishandeld of geslagen met mijn zweep. In mijn hart blijf ik Nationaal Socialist, dat zit er in en dat krijg je er niet meer uit. Ik maak me de meeste zorgen over wat er met mijn familie gaat gebeuren. Mijn leven is ten einde. Ik weet welk lot mij wacht. Ik wil graag dat alle passages over mijn familie en al mijn emoties en geheime twijfels niet publiek worden gemaakt. Laat het publiek maar blijven denken dat ik een monster ben en een sadist en massamoordenaar, want de meeste mensen zouden me toch niet in een ander licht kunnen zien. Ze kunnen toch niet begrijpen dat ook hij een hart had en niet kwaadaardig was.'

Vanaf de galg loop je langs de bunker waarin het crematorium en de gaskamer gevestigd waren. Boven de bunker zie je een grote schoorsteen uitsteken. We liepen hier door de gaskamer en door het crematorium en daarmee waren we aan het einde gekomen van de eerste tour. Tijd om het bezoek even te laten bezinken was er niet, want we hadden ongeveer een half uur pauze, voordat we naar Birkenau zouden rijden met de bus. Dus snel naar het toilet, naar de boekwinkel om een aantal boeken te kopen, snel wat eten en snel weer in de bus. Op weg naar Birkenau. 

Auschwitz II-Birkenau

We liepen naar het berkenbos bij Krematoria IV en V. Hier moesten de mensen uit de Hongaarse transporten soms wachten om naar de gaskamers te gaan. De gaskamers konden toen de grote toestroom van de Hongaarse Joden niet aan. De mensen kwamen na dagen in een overvolle wagon opgesloten te hebben gezeten in de betrekkelijke rust van het bos. In het Auschwitz album zie je foto's van mensen die rustig op hun lot zitten te wachten en zie je zelfs dat kinderen in dit bos spelen. Veel mensen denken dan nog dat ze een douche zullen krijgen en gedesinfecteerd zullen worden. Door ditzelfde berkenbos liepen wij nu ook naar Krematorium V, althans de resten daarvan. Het was nog goed te zien waar de verschillende ruimtes waren geweest. Daarna liepen we naar de resten van Krematorium IV. Je kon goed zien dat dit Krematorium al in een eerder stadium was ontmanteld, want hier lagen geen puinhopen van bakstenen meer. Die zijn in die tijd waarschijnlijk al opgeruimd. Naast dit Krematorium zie je de grote kuilen waarin de as werd gestort. Nu groeit er allemaal gras, maar toen moet de grond er grijs uit hebben gezien van de as en van de rook uit de verbrandingsovens. In de vijver waar we even later langs liepen werd ook as gestrooid.

Rudolf Vrba en Alfred Wetzler

Edita Polochova

Dr. Joseph Mengele

Het verhaal van Hans en Rob Beckman

[Start] [Australië] [Amerika Zuidwest] [Kenya] [Costa Rica/Panama] [Zuidelijk Afrika] [Maleis Borneo] [IJsland] [Oostelijk Afrika] [Rondje Scandinavië (Noordkaap)] [Zambia/Zimbabwe] [Oeganda] [Jordanië] [Schotland] [Amerika Noordoost en West] [ Warschau, Baltische hoofdsteden en St. Petersburg] [Bolivia en Peru] [Deep South USA en Florida] [Zuid-Afrika] [Ierland en Noord-Ierland] [Reis langs 7 vernietigingskampen uit WOII in Polen] [Klassiek Griekenland] [Napels en Zuid-Italië] [Autoreis naar Rügen] [Citytrips en korte reizen] [Reactie] [Leestips] [Gedichten]